Agnieszka Ponikiewska
Sport i turystyka we współczesnym stylu życia
Monografia pod redakcją prof. dr. hab. Bogusława Mareckiego, Poznań 2009
Turystyka jaskiniowa jako atrakcyjna forma spędzania czasu.
WSTĘP
Turystyka jaskiniowa to mało znana forma aktywnego spędzania czasu. Zalety tego rodzaju turystyki są szansą na poszerzenie oferty turystycznej polskich przedsiębiorców turystycznych. Jedną z przyczyn tego, że turystyka jaskiniowa nie rozwija się dynamicznie jest negatywna opinia społeczna na temat penetracji jaskiń, która opiera się na doniesieniach prasowych i telewizyjnych związanych głównie z naruszeniami równowagi ekologicznej oraz wypadkami. Informacje przekazywane przez media odstraszają i budują negatywny wizerunek jaskiń wśród potencjalnych turystów. Ale tak jak każda turystyka, tak i ta uprawiana w sposób proekologiczny i bezpieczny może przynieść niezapomniane doznania przyrodnicze, krajoznawcze czy estetyczne i stać się formą aktywnego wypoczynku. Potwierdzeniem tego są oferty organizatorów imprez turystycznych, w których coraz częściej można znaleźć interesujące propozycje związane z turystyką jaskiniową. Turystyka jaskiniowa próbuje więc znaleźć swoje miejsce w ogólnych trendach współczesnej turystyki.
Obecnie turystyka stanowi element codziennego życia, jedną z jego form aktywności, spędzania czasu czy realizowania się. Zmiany społeczno – gospodarcze jakie dokonały się w Polsce po roku 1989 spowodowały, że coraz częściej jesteśmy skłonni do podejmowania wyzwań odwołujących się do potrzeb wyższego rzędu. Zaspokajanie tego rodzaju potrzeb wpływa na rozwój wielowymiarowego postrzegania świata przez człowieka. Uzasadnia to poniekąd przekształcanie się turystyki o charakterze wypoczynkowym w turystykę dążącą do pokonywania własnych słabości oraz granic ludzkich możliwości. Przykładem może tu być uprawianie turystyki przez himalaistów, polarników czy żeglarzy co jest w istocie realizacją nie tylko potrzeb i celów, ale odzwierciedlaniem własnej natury.
Turystyka tak jak ją obecnie postrzegamy stała się sposobem poznawania świata, a nie jedynie formą spędzania wolnego czasu. Tego rodzaju pogląd wyraża profesor Krzysztof Przecławski: „Turystyka jest przede wszystkim zachowaniem człowieka. Człowiek jest jej podmiotem. Nie można zrozumieć prawidłowości rządzących zjawiskiem turystyki bez zrozumienia człowieka. Człowieka jako jednostki myślącej, poznającej, czującej, twórczej, dokonującej wyborów. Człowieka w grupie i jego roli społecznej, człowieka gospodarującego i organizującego przestrzeń. Po prostu - człowieka tworzącego przestrzeń.” [1]
Przełom XX i XXI w. przyniósł wyraźne zróżnicowanie i wzbogacenie sposobów spędzania czasu wolnego, co spowodowało wyodrębnienie nowych form turystyki zaliczanych do turystyki kwalifikowanej. Jak pisze J. Merski w „Turystyka kwalifikowana” ta forma aktywności człowieka jest najwyższą formą specjalizacji turystycznej. Do jej uprawiania wymaga się specjalnego przygotowania psychofizycznego, zahartowania na trudy, umiejętności zachowania się w środowisku naturalnym i w obiektach turystycznych, a w niektórych przypadkach potwierdzonej przez właściwe organizacje umiejętności posługiwania się sprzętem turystycznym, głównie lokomocyjnym (rowerem, żaglówką, nartami, sprzętem do nurkowania itp.).[2]
Wraz z nowymi formami turystyki kwalifikowanej pojawił się problem spędzania czasu wolnego w sposób bezpieczny. Uzasadnione jest to głównie tym, że ta forma wypoczynku jest obciążona pewnymi konsekwencjami wynikającymi z nieprawidłowego jej uprawiania. Turystyka aktywna jest szeroko zalecana i propagowana oraz wywiera korzystny wpływ na jej odbiorców, o ile nie stanie się mimowolnie czynnikiem szkodliwym. Może to być związane z niedostateczną wiedzą i umiejętnościami o charakterze organizatorskim, w tym ze nieznajomością specjalistycznego sprzętu, a niekiedy brawurą i bezmyślnością.
CHARAKTERYSTYKA TURYSTYKI JASKINIOWEJ
Turystyka jaskiniowa ściśle związana jest ze środowiskiem w jakim turysta się porusza. Jaskinie najczęściej definiuje się jako powstałą w sposób naturalny próżnię w skale dostępną dla człowieka. Określenie to wyklucza wszystkie obiekty o podobnym charakterze powstałe w wyniku działalności ludzkiej. W podziale dychotomicznym rozróżnia się jaskinie pierwotne i wtórne. Jaskinie pierwotne, to te które powstały w jednym procesie razem ze skałą, w której występują. Typowym przykładem takich jaskiń są jaskinie lawowe powstałe podczas krzepnięcia spływających jęzorów lawy. Jaskinie wtórne powstały już po uformowaniu się skały i dzielą się na obiekty krasowe wykształcone w wyniku rozpuszczania niektórych skał przez wody opadowe oraz pseudokrasowe utworzone podczas ruchów grawitacyjnych i tektonicznych.[3] Jaskinie krasowe są najczęściej występującym typem i mają największe rozmiary, dlatego są głównym obiektem zainteresowań grotołazów i speleologów.
Zjawiska krasowe rozwijają się najpełniej na obszarach, gdzie skały mają dużą miąższość i są silnie spękane. Typowymi obszarami krasowymi w Europie są wapienne pasma Gór Dynarskich, Alp, Jury, Tatr. W Polsce poza Tatrami kras występuje na Wyżynie Krakowsko - Wieluńskiej, w Górach Świętokrzyskich i w Sudetach, zaś kras gipsowy tylko na Niecce Nidziańskiej koło Buska Zdroju. Znane z terenu kraju są także jaskinie pseudokrasowe utworzone w skałach niewęglanowych na obszarze Polskich Karpat Fliszowych, czyli Pasma Beskidów i na Pogórzach.[4]
Tworzy się w ten sposób nowy świat rzeźby krasowej. Ten zróżnicowany i wielobarwny świat stanowi cel penetracji jaskiń. Specyficzne, nietypowe, oryginalne zjawiska krasowe (korytarze, szczeliny, sale, kominy, studnie), a zwłaszcza szata naciekowa, których nigdzie indziej nie można obserwować i podziwiać przyciągają turystów zarówno tych uprawiających turystykę wypoczynkową jak i kwalifikowaną.
W wielu jaskiniach, w skutek wytrącania się węglanu wapnia z przesączających się wód krasowych, powstaje bogata szata naciekowa w postaci stalaktytów (naciek zwisający ze stropu jaskini w kształcie sopli lub długich rurek wapiennych), stalagmitów (naciek tworzący się na dnie jaskini w postaci guza lub słupa otworzony z węglanu wapnia osadzonego po wyparowaniu wody), stalagnatów (naciek w postaci kolumny, powstały z połączenia stalaktytu ze stalagmitem) czy draperii naciekowych (nacieki w kształcie firanek, zasłon, zwisające ze stropów jaskiń na ścianach). Jaskinie przyciągają również turystów ze względu na swoje środowisko i mikroklimat panujący wewnątrz.
W jaskiniach zazwyczaj jest stała temperatura wynosząca od +6ºC do +8ºC, wewnątrz panuje również wysoka wilgotność, która jest zależna od cyrkulacji powietrza i opadów atmosferycznych, co pozwala na wykorzystanie specyficznych cech mikroklimatu jaskiń do celów uzdrowiskowych i realizacji funkcji zdrowotnej turystyki. Przyrodolecznicza funkcja jaskiń wykorzystywana jest m. in. na Węgrzech (okolice Miskolca) i w Turcji (okolice Alanyi).
Porządkując problematykę należy wyraźnie oddzielić turystykę jaskiniową od taternictwa jaskiniowego. Pierwsza jest turystyczną formą penetracji jaskiń pod czujnym okiem przewodnika lub doświadczonego taternika jaskiniowego, zaś druga formą sportu ekstremalnego. Turystyka jaskiniowa to połączenie turystyki, sportu i badań naukowych w jednym. Z kolei taternictwo jaskiniowe często mylone jest ze speleologią zajmującą się badaniami naukowymi środowiska jaskiniowego.
Zaznaczyć warto, że wielu turystów zwiedza jaskinie przypadkowo, korzystając z tego, że znajdują się one przy szlaku ich wędrówki. Najczęściej zwiedzanie to ogranicza się do poznania łatwo dostępnych partii.
Jaskiń nie należy lekceważyć, gdyż każda nieostrożność czy zaniedbanie może być przyczyną groźnych w skutkach wypadków. Dlatego dobrze jest rozpoczynać przygodę z turystyką jaskiniową wraz z doświadczonymi turystami. Podstawowa zasada bezpieczeństwa w uprawianiu tego rodzaju turystyki mówi, że po terenie jaskini turyści powinni poruszać się w co najmniej dwie osoby.
Turysta jaskiniowy musi posiadać podstawowe wyposażenie:
- kask - ze względów bezpieczeństwa bardzo wskazane jest stosowanie hełmu ochronnego, najlepiej typu używanego w budownictwie lub wspinaczkowego; zabezpiecza on przed przypadkowym uderzeniem o strop, ponadto łatwo przymocować na nim lampę;
- dwa źródła światła – w celu uprawiania turystyki jaskiniowej wystarczy posiadanie dobrego źródła światła, którym może być latarka elektryczna; należy jednak zaopatrzyć się w zapasowe źródło światła, konieczne w przypadku awarii latarki - gwarantuje nam ono bezpieczny powrót, który po ciemku nawet z niewielkiej jaskini jest bardzo kłopotliwy, a niekiedy wręcz niebezpieczny; latarka elektryczna trzymana w ręce jest przy dłuższym pobycie w jaskini niewygodna, zwłaszcza jeśli musimy pomagać sobie rękami przy pokonywaniu trudniejszych fragmentów; bardzo wygodne są latarki typu "czołówka" - używanie takich latarek stwarza wrażenie lepszego oświetlenia, gdyż światło pada tam, gdzie kierujemy głowę; zasadniczą wadą wszelkiego rodzaju latarek elektrycznych jest stosunkowo wąski snop światła, który często nie jest w stanie rozjaśnić całej przestrzeni;
- odpowiednią odzież - nieodzowne jest posiadanie specjalnego ubrania ochronnego; najbardziej przydatny w jaskiniach jest kombinezon jednoczęściowy - jego zalety można docenić podczas przejść przez zaciski; jeśli turysta przewiduje dłuższy pobyt w jaskini, musi uwzględnić stosunkowo niską temperaturę panującą wewnątrz i przygotować stosowną odzież pod kombinezon; warto także chronić ręce, gdyż skały mogą być ostre i pokaleczyć dłonie (czasem turysta będzie musiał poruszać się „na czworaka”); proponowanym rozwiązaniem są zwykłe rękawice gumowe;
- obuwie - jako obuwie doskonale sprawdzają się kalosze.
Poza wyposażeniem, istotnym elementem uprawiania turystyki jaskiniowej jest umiejętność czytania planów jaskiń. Ze zwiedzaniem jaskiń wiążą się, u osób nie obytych z tego typu środowiskiem np. kłopoty z orientacją. Dostępne plany np. w inwentarzach jaskiń lub na specjalistycznych stronach internetowych pozwalają jeszcze przed zwiedzaniem, poznać przebieg korytarzy, a posługiwanie się nimi wewnątrz całkowicie wyklucza niespodzianki w postaci studni czy pochylni.
Turystyka jaskiniowa jest trudną dyscypliną turystyki kwalifikowanej, gdyż wymaga odpowiedniej kondycji fizycznej i psychicznej. W trakcie zwiedzania turysta może napotkać wąskie szczeliny i ciasne korytarze. Musi wówczas wykazać się daleko idąca wyobraźnią - nie należy nigdy przeceniać swoich możliwości, gdyż wycofanie może okazać się bardzo kłopotliwe, a niekiedy wręcz niemożliwe. Zsunięcie się po pochylni lub poślizgniecie przy studni może zakończyć się tragicznym wypadkiem, dlatego należy wybierać jaskinie o rozwinięciu poziomym pozbawione takich atrakcji, do których niezbędny jest sprzęt alpinistyczny. Ponadto, należy sprostać pewnym wymaganiom psychicznym – w tym przypadku nie wskazany będzie lęk przed ciasnymi pomieszczeniami (klaustrofobia) czy lęk przed ciemnością (achluofobia).[5]
Dobry stan zdrowia, przygotowanie teoretyczne i praktyczne, a także wytrzymałości na długotrwałe przebywanie w ciemnościach w niskiej temperaturze i wilgoci jest niezbędne do uprawniania turystyki jaskiniowej.
Znacznie łatwiejsze jest zwiedzanie jaskiń udostępnionych do turystyki masowej, gdzie jaskinia została przygotowana pod względem trasy i oświetlenia. W tym przypadku należy jedynie pamiętać o zabraniu cieplejszej odzieży.
PODSUMOWANIE
Turystyka jaskiniowa nie jest jeszcze, aż tak popularna jak inne tradycyjne formy turystyki, ale jest na jak najlepszej drodze do zainteresowania, poprzez swoją specyfikę, coraz szerszego grona turystów. Dzieje się tak w głównej mierze ze względu na formę jaką proponuje w ramach spędzania wolnego czasu. Rozwój gospodarczy, ekonomiczny, a tym samym społeczny i kulturowy powoduje, że rozwojowi poddana jest również mentalność turystyczna. Jeżeli chcemy poprzez turystykę realizować jej cele krajoznawcze czy ogólnorozwojowe, musi ona stanowić sama w sobie dużą atrakcję. Organizatorzy imprez turystycznych wychodząc naprzeciw potrzebom coraz bardziej nowatorskich rozwiązań w swoich ofertach programowych, chętnie wykorzystują możliwości jakie daje turystyka jaskiniowa. Poza tym, że stanowi ona nietradycyjny element ich oferty, to niesie także za sobą walor poznawczy i estetyczny. Pozwala to na zaznajomienie się z obiektami przyrody nieożywionej, o których do tej pory turyści jedynie słyszeli, a jedynie niewielu z nich mogło je odwiedzić oraz poszerzenie wiedzy na temat geologii i geografii Polski. Uczy jednocześnie szacunku i respektu do tych tworów przyrody nieożywionej poprzez wytworzenie się w nich zadziwiających form, długość ich powstawania, tajemniczości i piękna, które można podziwiać jedynie wewnątrz jaskini.
Coraz większe zainteresowanie turystyką jaskiniową być może spowoduje zaangażowanie administracji publicznej w ochronę jaskiń. Obecnie jaskinie objęte ochroną ustawową znajdują się głównie na terenie parków narodowych i rezerwatów przyrody. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody [6] zabroniona jest eksploracja jaskiń znajdujących się na wyżej wymienionych obszarach bez zgody dyrektora parku lub wojewódzkiego konserwatora przyrody. Oznacza to, że pozostałe jaskinie w żaden sposób nie są chronione i ulegają dewastacji przez pseudoturystów, którzy w sposób skandaliczny dopuszczają się do ich zaśmiecania i niszczenia. Nieznajomość przez nich geologii powoduje, że obrywają stalaktyty i stalagmity z myślą, że równie pięknie będą wyglądały w domu jako „przycisk do papieru”, ale niestety po wyschnięciu tych form naciekowych ich atrakcyjność spada do postaci zwykłego kawałka skały. Starta dla jaskini jest nieodwracalna. Dlatego, inicjatywy podejmowane przez lokalne społeczności i miłośników przyrody prowadzą do ochrony jaskiń i stanowią przyszłość rozwoju dla tej turystyki. Doskonałymi przykładami są Jaskinia Nietoperzowa, Wierzchowska czy Niedźwiedzia, które nie są wprawdzie rezerwatami przyrody, ale ich przystosowanie do ruchu turystycznego spowodowało jednocześnie ich ochronę.[7]
Jaskinie niosą ze sobą również pewne wyzwania, z którymi człowiek musi się zmierzyć i tym bardziej jest to wciągające, im więcej trzeba pokonać trudów i własnych słabości.
Résumé
Speleoturism as an attractive leisure form
Speleoturism is still little known form of activity. Its specific character is related to the environment in which tourist gets around. It combines tourism, sport and science altogether. Stepping towards the demand for more and more innovative solutions in their offers, tour-operators utilise opportunities of speleoturism eagerly. Speleoturism allows tourists to get familiar with inanimate nature objects, which they have only heard of, and which were visited by only a few of them. It enables to enrich one’s knowledge about geology and geography of Poland as well. Speleoturism carries also some challenges which man has to tackle and it grips more, the more obstacles and one’s weaknesses is to overcome.
PIŚMIENNICTWO
- K. Przecławki (1997). Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki Albis. Kraków.
- J. Merski (2002). Turystyka kwalifikowana. Wyższa Szkoła Ekonomiczna. Warszawa.
- K. Kowalski (1965) Jaskinie Polskie. Wiedza Powszechna. Warszawa.
- Ch. Parma, A. Rajwa (1978) Turystyczne jaskinie Tatr. Sport i Turystyka. Warszawa.
- M. Szelerewicz, A. Górny (1986) Jaskinie Wyżyny Krakowsko – Wieluńskiej. PTTK Kraj. Warszawa-Kraków.
- Ustawa o ochronie przyrody Dz. U. z 2004r., Nr 92, poz. 880.
- A. Markowiak, A. Ponikiewski (2006) Jaskinie. Niszczenie – zaśmiecanie – ochrona (w:) Aura nr 1. Dodatek ekologiczny dla szkół nr 136. Kraków.