Agnieszka Ponikiewska
Turystyka jaskiniowa jako potencjał dla rozwoju przedsiębiorstw świadczących usługi w branży turystycznej
Turystyka jako element gospodarki narodowej jest obecnie jedną z najszybciej rozwijających się gałęzi na świecie Jest również jedną z form przeciwdziałania bezrobociu, co wynika z faktu konieczności stworzenia dużej liczby miejsc pracy niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania infrastruktury turystycznej oraz kompleksowej obsługi turystów. Wzbogacanie ofert turystycznych o kolejne atrakcje wymaga także zatrudnienia właściwej kadry zarządzającej oraz specjalistów tworzących plany zagospodarowania turystycznego dla danego obszaru wynikających ze specyfiki regionu i istniejących obiektów krajoznawczych.
Wyjątkowe i zróżnicowane walory turystyczne Polski pozwalają na kształtowanie różnorodnych form turystyki. Aktualny wachlarz ofert skierowanych do turystów daje możliwości wyboru programu dostosowanego do potrzeb każdej grupy odbiorców.
Jedną z form turystyki jest turystyka kwalifikowana, która pozwala na aktywny wypoczynek w pełnym kontakcie z walorami przyrodniczymi danego regionu oraz umożliwia poznanie innych poza przyrodniczych atrakcji zwiedzanego terenu. Ważnym czynnikiem turystyki kwalifikowanej jest funkcja prozdrowotna, wynikająca m.in. z konieczności wykorzystania do jej uprawniania aktywnych form wypoczynku. Również obszary, w których ten rodzaj turystyki najdynamiczniej się rozwija cechuje duża wartość przyrodnicza, a co za tym idzie korzystne warunki środowiskowe mające bezpośredni wpływ na kondycję zdrowotną turystów. Przedstawione cechy turystyki kwalifikowanej sprawiają, że uważana jest za kwintesencję współczesnej turystyki i najbardziej elitarną z jej form. Elitarność ta wynika przede wszystkim z konieczności posiadania pewnych kwalifikacji i umiejętności niezbędnych do uprawniania turystyki kwalifikowanej, a także akceptacji pewnych trudności i uniedogodnień, które związane są często ze znacznym wysiłkiem fizycznym, warunkami pogodowymi, standardem noclegu czy zagrożeniami obiektywnymi, mogącymi zaistnieć podczas jej uprawiania. Własności te jednak dla wielu turystów są głównym atutem motywującym do podjęcia trudu uprawniania tej formy aktywności.
Główne rodzaje turystyki kwalifikowanej stanowią: turystyka piesza – nizinna i górska, turystyka wodna – kajakowa i żeglarska oraz turystyka narciarska, kolarska i jeździecka, a także mniej znana jaskiniowa zwana potocznie speleologiczną.
Jaskinie na terenie naszego kraju znane były miejscowej ludności od dawna, o czym świadczą liczne ludowe legendy i podania. Znane są również z jaskiń polskich ślady poszukiwaczy skarbów zachowane w postaci znaków i rysunków naskalnych. Badania archeologiczne potwierdziły także istnienie obozowisk człowieka pierwotnego w licznych jaskiniach, szczególnie Jury Krakowsko – Częstochowskiej, który wykorzystywał naturalne próżnie skalne jako miejsce schronienia
Początki turystycznego poznania jaskiń w Polsce sięgają I poł. XIX w. i dotyczą głównie regionu Tatr, zaś za pioniera turystyki jaskiniowej uważa się Seweryna Goszczyńskiego, który w swoich zapisach zostawił informacje, że zwiedzanie jaskiń przez niego było umotywowane „ciekawością i doznaniem wrażeń” . Eksploracja jaskiń tatrzańskich była więc początkiem turystycznego, a później naukowego poznania środowiska przyrodniczego jaskiń. Niewątpliwym czynnikiem rozwijającym ten nurt była tworząca się pozycja Zakopanego jako kurortu wczasowego i uzdrowiskowego, w którym przebywały czasowo lub stale znane postacie z ówczesnych elit kulturalnych i naukowych Europy. Podwaliny pod badania naukowe i metodyczne poznania jaskiń wniosło powstałe w 1873 r. Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie (późniejsze Polskie Towarzystwo Tatrzańskie). W XIX w. zostały również poznane jaskinie okolic Ojcowa oraz zjawiska krasowe Sudetów, ale podobnie jak w Tatrach wiele obiektów znanych było wcześniej miejscowej ludności.
Eksploracja jaskiń odbywała się jednak tylko w częściach ogólnodostępnych i ograniczona była do partii przyotworowych. Spowodowane było to brakiem specjalistycznego sprzętu, umożliwiającego zwiedzanie dalszych fragmentów próżni oraz elementów pionowych jaskini. Pierwsza wycieczka turystyczna z miejscowym przewodnikiem do jaskini wzmiankowana jest w przewodniku W. Eliasza z 1870 r. pt. „Ilustrowany przewodnik do Tatr Pienin i Szczawnicy” i dotyczyła zwiedzania Jaskinie Magurskiej. Natomiast pierwsze badania naukowe jaskiń dotyczyły hydrologii krasu i wykonane zostały dla Jaskini Wodnej pod Pisaną przez wszechstronnego badacza Tatr – Ludwika Zejsznera. Kolejne badania prowadzone w l. 80-tych XIX w. prowadzone były przez Gotfryda Ossowskiego i obejmowały zagadnienia z zakresu archeologii. Ważne informacje dotyczące jaskiń tatrzańskich podaje szkic z podróży „Naokoło Tatr” Walerego Eliasza z 1887 roku. Systematyczna inwentaryzacja obiektów jaskiniowych została rozpoczęta przez Jana Gwalberta Pwlikowskiego, który odkrył i opisał groty znajdujące się w Dolinie Kościeliskiej. Z jego inicjatywy zostały także udostępnione i przystosowane do ruchu turystycznego Jaskinie Mylna i Raptawicka.
Wykorzystanie sprzętu taternickiego i technik wspinaczkowych już na początku XX w. pozwoliło na dokładniejsze poznanie jaskiń wraz z ich elementami pionowymi. Ten moment należy uważać za przełomowy w jaskiniowej historii Polski i narodziny taternictwa jaskiniowego, nastawionego na sportową eksplorację jaskiń, stwarzających często znaczne trudności techniczne podczas zwiedzania. Techniki te zostały zastosowane przez Mariusza Zaruskiego, późniejszego założyciela Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, który już w roku 1904, czyli jeszcze przed powstaniem TOPR kierował akcjami ratunkowym, mającymi na celu wydobycie ofiar wypadków z jaskiń. Poszukiwania zaginionych przyczyniły się do okrycia obiektów jaskiniowych w rejonie Czerwonych Wierchów i Giewontu. Zastosowanie specjalistycznego sprzętu przez M. Zaruskiego po raz pierwszy w historii pozwoliło uznać go za pioniera polskiej wspinaczki jaskiniowej. W kolejnych latach nastąpił szybki rozwój taternictwa jaskiniowego, które zaczęli uprawiać członkowie Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, związani wcześniej ze wspinaczką powierzchniową. Największy jednak wkład w poznanie jaskiń w tym okresie i odkrycia jaskiniowe mieli bracia Stefan i Tadeusz Zwolińscy, którzy od 1913 roku systematycznie badali i opisywali obiekty tatrzańskie przez kilkadziesiąt następnych lat. Powstanie pierwszego klubu grotołazów przy Sekcji Przyrodniczej Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w 1923 roku pozwoliło na wymianę doświadczeń wśród taterników jaskiniowych oraz wspólne planowanie i organizacje wypraw, co dawało znacznie większe rezultaty poszukiwań jak i dokładniejsze poznanie jaskiń. Do klubu grotołazów przystąpili taternicy, naukowcy, turyści i krajoznawcy, będący członkami PTT i TOPR. Badania naukowe prowadzone były wówczas z geomorfologii jaskiń (Antoni Wrzosek), entomologii (Jan Stach) oraz paleontologii (Edward Niezabitowski).
Powstanie nowego kierunku w poznawaniu jaskiń opartego na sportowym i często ekstremalnym wyczynie, związanym w eksploracją jaskiń, jakim było taternictwo jaskiniowe spowodowało odsunięcie na boczny tor roli turystyki jaskiniowej, której głównym celem było poznanie krajoznawcze jaskiń, do których zwiedzania nie wymagane było użycie sprzętu alpinistycznego. Kierunek ten wytyczył nowe metody i formy eksploracji jaskiń, a jego ugruntowanie nastąpiło w latach powojennych, kiedy to po połączeniu w roku 1950 Polskiego Towarzystwa Turystycznego z Polskim Towarzystwem Krajoznawczym powstało Polskie Towarzystwo Turystyczno Krajoznawcze. Organizacja ta poprzez Komisję Taternictwa, a później Komisję Speleologii objęła patronat nad licznie rozwijającymi się w wielu ośrodkach (szczególnie akademickich) klubami speleologicznymi.
Niezgodność programowa idei PTTK nastawionego na turystykę i krajoznawstwo z klubami speleologicznymi, zajmującymi się co prawda poznaniem jaskiń, ale poprzez dyscyplinę sportów ekstremalnych, doprowadziła do wystąpienia klubów z organizacji i utworzenia Klubu Wysokogórskiego, z którego ukonstytuował się Polski Związek Alpinizmu. Organizacja ta ideowo pozwalała na działanie klubom speleologicznym na niwie sportowej.
Po likwidacji Komisji Speleologii PTTK, która stanowiła jednostkę propagującą turystykę jaskiniową, ta forma turystyki została zmarginalizowana. Jednocześnie inne komisje programowe PTTK, których działalność była związana z turystyką kwalifikowaną stały się podwaliną do tworzenia i wskazywania kierunków rozwoju grupy turystyk zaliczonych do form kwalifikowanych.
Zwiedzanie jaskiń, które spełniały warunki obiektu turystycznego odbywało się nadal, ale nie miało formy zorganizowanej, a co najważniejsze nie było już instytucji zajmującej się tym rodzajem turystyki kwalifikowanej poza tym zwiedzanie w żaden sposób nie było monitorowane i kontrolowane.
Grupowe poznawanie jaskiń obejmowało głównie jaskinie udostępnione turystycznie oraz obiekty przystosowane do ruchu turystycznego. Tego typu podziemne trasy turystyczne znajdują się w Tatrach (Mroźna, Mylna, Dziura, Raptawicka, Obłazkowa, Smocza Jama), Górach Świętokrzyskich (Raj), Sudetach (Niedźwiedzia k. Kletna), Jurze Krakowsko – Częstochowskiej (Łokietka, Wierzchowska, Ciemna, Nietoperzowa, Smocza Jama na Wawelu, Olsztyńska) .
W Polsce obecnie istnieje około 2000 jaskiń. Położone są one w południowej części kraju na obszarach górskich (Tatry, Sudety, Karpaty Fliszowe), jak również na terenach wyżynnych (Wyżyna Krakowsko – Częstochowska, Góry Świętokrzyskie, Wyżyna Śląska, Wyżyna Lubelska) oraz na Niecce Nidziańskiej, gdzie można obserwować unikalne w skali Europy jaskinie wykształcone w gipsach. Interesującymi zjawiskami są zinwentaryzowane jaskinie położone w Polsce centralnej oraz na Pomorzu, stanowiące swoisty ewenement geomorfologiczny. Wynika z tego, że potencjalna możliwość rozwoju turystyki jaskiniowej dotyczy znacznej części kraju.
Z pośród znanych jaskiń znaczna część spełnia warunki jaskini turystycznej, czyli takiej, której poznanie nie wymaga znajomości technik wspinaczkowych i wykorzystania specjalistycznego sprzętu alpinistycznego. Wśród tych obiektów znajduje się grupa, która ze względu na ukształtowanie we wnątrz może stać się nie tylko jaskinią turystyczną, ale walorem przyrodniczym przystosowanym do zwiedzania grupowego, poprzez stworzenie specjalnie przygotowanej podziemnej trasy turystycznej wraz z infrastrukturą towarzyszącą. Czynniki, które należy uwzględnić przy wyborze obiektów do udostępnienia turystycznego dotyczą przede wszystkim położenie obiektu na tle innych walorów krajoznawczych regionu, jego cech morfologicznych, jak również bogactwa środowiska przyrodniczego, a w szczególności cech abiotycznych.
Rosnące zainteresowanie turystyką przyrodniczą, w oparciu o ekologiczne standardy, daje możliwość rozwoju turystyki jaskiniowej jako spełniającej wszystkie walory estetyczne i poznawcze do realizacji zamierzeń tej formy aktywności. Wpisuje się ona ponadto w zrównoważony rozwój oparty na właściwym korzystaniu z dóbr przyrodniczych, ich ochrony oraz ważnego czynnika jakim jest edukacja ekologiczna, szczególnie wśród dzieci i młodzieży.
Współcześnie istnieje duża potrzeba stworzenia oferty turystycznej opartej na kontakcie z miejscami i obiektami, których specyfika pozwala na pewne doznania nie tylko estetyczne, ale także takie które stanowić będę swego rodzaju przygodę, poprzez zetknięcie się z całkowicie obcym i odmiennym środowiskiem. Dowodem na to są powstające licznie w ostatnich latach podziemne trasy turystyczne na terenie kopalni, obiektów pomilitarnych i innych obiektów architektury podziemnej. Oferta towarzysząca w postaci parków linowych oraz atrakcji, dających możliwość przeżycia prawdziwej przygody utwierdza potrzebę tworzenia tego typu infrastruktury.
Niestety powstawanie podziemnych tras turystycznych obejmuje głównie obiekty o pochodzeniu antropogenicznym, a liczba udostępnionych jaskiń od wielu lat jest stała. Jak wykazałam powyżej nie wynika to z braku potencjalnych obiektów. Udostępnienie to może odbywać się w różnych formach poprzez przygotowanie specjalnej trasy, przeprowadzenie szlaku turystycznego lub ścieżki przyrodniczej, a także dzięki zainstalowaniu wyposażenia umożliwiającego bezpieczne zwiedzanie obiektu. Zwiedzanie indywidualne jaskiń udostępnionych inaczej niż w formie przygotowanej trasy turystycznej wymaga wprawdzie pewnego przygotowania turysty, ale dzięki temu daje możliwość pełniejszego poznania natury obiektu oraz stanowi element turystyki kwalifikowanej. Najbardziej znaną w Polsce formą jest wytyczenie trasy poprzez przystosowanie jaskini do masowego ruchu turystycznego. Towarzyszy temu jednak zawsze duże ingerowanie w środowisko jaskiniowe związane z wykonywaniem prac górniczym i budowlanych związanych w wytyczaniem trasy.
Analiza możliwości udostępnienia jaskiń powinna być oparta na wielu aspektach m.in.:
- charakterystyki poszczególnych obiektów i technicznych możliwości udostępnienia oraz położenia jaskiń;
- wyznaczeniu potencjalnych obiektów do udostępnienia w oparciu o specyfikę (morfologię) poszczególnych jaskiń i ich wartości przyrodnicze;
- oddziaływania na środowisko ruchu turystycznego w szczególności na obszarach chronionych;
- ekonomicznych korzyściach płynących dla danego regionu;
- stosunku władz lokalnych, mieszkańców oraz organizacji pozarządowych do wykorzystania potencjału jaskiń w celach turystycznych z ich udziałem;
- możliwości rozwoju, wzbogaceniu oferty i infrastruktury turystycznej regionu w oparciu o turystykę jaskiniową;
- możliwości promowania innych, mniej atrakcyjnych wartości turystycznych regionu poprzez udostępnienie jaskiń do zwiedzania w różnych formach;
- formach zarządzania i promocji oferty turystycznej opartej na turystyce jaskiniowej jako spójnego elementu całej różnorodnej oferty regionu;
- określeniu roli i pozycji turystyki jaskiniowej oraz ofert z nią związanych w gospodarce turystycznej regionu.
Analiza tych aspektów powinna stanowić punkt inicjujący wyznaczenie zadań badawczych. Model badań będzie uwarunkowany realizacją zadań badawczych wykonywanych w określonym trybie i normach czasowych oraz przy zastosowaniu odpowiednich metod i narzędzi badawczych
Takie podejście umożliwi aplikacyjne zastosowanie wyników badań do:
- tworzenie bardziej zróżnicowanej oferty turystycznej dla wypoczywających aktywnie turystów w oparciu o walory przyrodnicze;
- wzrostu usług świadczonych w zakresie turystyki kwalifikowanej ze szczególnym uwzględnieniem turystyki przyrodniczej;
- rozwoju usług oraz infrastruktury towarzyszącej i obsługującej odwiedzających udostępnione jaskinie;
- utworzenia nowych miejsc pracy;
- rozwoju krajoznawstwa poprzez poznawanie innych atrakcji przyrodniczych regionu;
- poznania kierunków, form i potrzeb udostępnienia turystycznego jaskiń;
Ponadto jest to także punkt wyjścia do wprowadzenia na wybrane obszary rozwijającej się w ostatnich latach geoturystyki i tworzenia przykładem innych krajów europejskich geoparków.
Kompleksowe ujęcie problematyki rozwoju usług turystycznych w oparciu o szeroko rozumianą turystykę, a w tym udostępnione jaskinie, pozwoli nie tylko na promocję danego regionu i rozwój gospodarczy, ale po wielu latach pozwoli ponownie turystyce jaskiniowej stać się pełnowartościową formą turystyki kwalifikowanej, w ramach krajoznawstwa i wypoczynku aktywnego. Być może stanie się ona także konkurencyjna wobec taternictwa jaskiniowego, które wiedzie niekwestionowany prym w eksploracji i poznaniu polskich jaskiń.
Wstępna analiza literatury wykazała, iż piśmiennictwo z zakresu podjętego tematu odnosiło się głównie do naukowego i sportowego poznania jaskiń. Pozycję obejmujące artykuły w czasopismach oraz publikacje książkowe opisują różnorodne aspekty środowiska jaskiniowego. Prace te dotyczą w znacznej mierze geologii, geomorfologii oraz hydrologii krasu. Liczne są także pozycje z zakresu przyrody ożywionej, które obejmują zagadnienia zoologii, a w szczególności chiropterologii i entomologii. Znaczne miejsce w literaturze dotyczącej nauk przyrodniczych zajmuje botanika, biologia, fungiologia i lichenologia. W wielu jaskiniach prowadzone były badania archeologiczne i paleontologiczne, których wyniki także prezentowane są w publikacjach.
Powyższa wiedza zebrana w formie wybiórczej i dość okrojonej znajduje się w interdyscyplinarnej monografii inwentarzowej obejmującej 14 tomów, w której zebrano wszystkie znane w Polsce jaskinie i obiekty jaskiniowe.
Osobny dział stanowi literatura o charakterze relacji z wypraw, w formie zapisków lub dzienników, która jest źródłem wiedzy o geomorfologii obiektów i ich lokalizacji. Obejmuje ona jednak tylko wybrane regiony występowania jaskiń i często ma już wyłącznie znaczenie historyczne, co wiąże się z faktem dezaktualizacji danych morfometrycznych.
Marginalną grupą jest literatura podróżnicza (przygodowa), opisująca w nieznacznym stopniu obiekty, a głównie skupiająca się na uczestnikach wypraw jaskiniowych, ich przemyśleniach, przeżyciach oraz sytuacjach społecznych zaistniałych w grupie.
Czasopisma o tematyce jaskiniowej stanowią głównie biuletyny klubowe speleoklubów oraz Ogólnopolski Kwartalnik Speleologiczny Jaskinie. Ich głównym atutem jest aktualność treści, natomiast zawartość stanowi zestawienia artykułów z szeroko pojętej tematyki jaskiń i specyfiki środowiska jaskiniowego z relacjami z wypraw.
Niektóre obiekty jaskiniowe posiadają swoją monografię. W przypadku tych, które zostały udostępnione do ruchu turystycznego można znaleźć informacje o rodzajach i charakterystyce prac przeprowadzonych celem utworzenia trasy turystycznej.
Specyfika literatury jaskiniowej polega na dość szybkiej utracie aktualności przekazywanych informacji, co wynika z cech obiektów, których ta literatura dotyczy. Środowisko jaskiniowe jest bardzo czułe na wszelkie zmiany, a stale prowadzone prace inwentaryzacyjne i pomiarowe donoszą o odkrywaniu nowych jaskiń lub poznaniu nowych partii w jaskiniach już znanych, co powoduje zmianę długości jaskini lub odkrycie formacji geologicznych dotąd nie opisywanych w danym obiekcie.
Każda z powyższych publikacji ma znaczenie w rozważaniu możliwości udostępnienia jaskiń, gdyż opisuje walory turystyczne i przyrodnicze obiektów oraz specyfikę poszczególnych jaskiń, dając tym samym pogląd na wyznaczenie potencjału jaskiń możliwych do udostępnienia z uwzględnieniem jego celowości i atrakcyjności dla potrzeb turystyki kwalifikowanej.
PIŚMIENNICTWO:
- Aleksandrowicz, Geoparki – nowe wyzwania dla ochrony dziedzictwa geologicznego, Przegląd Geologiczny, nr 1/2006;
- Gaworecki W., Turystyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 2000r.;
- Jonaka A., Na każde wezwanie, Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, Kraków, 2002r.;
- Kowalewski M. J., Analiza regionalnego potencjału w aspekcie turystycznego i rekreacyjnego biznesu, Turystyka i Rekreacja, tom 3/2007;
- Kowalski K, Jaskinie Polski, Wiedza Powszechna, Warszawa, 1965r.;
- Kunsky J., Zjawiska krasowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1956r.;
- Parma Ch, Rajwa A., Turystyczne Jaskinie Tatr, Sport i Turystyka, Warszawa, 1989r.;
- Pulina M., Kras. Formy i procesy, Wyd. Uniwersytet Śląski, Katowice,1999r.;
- Szelerewicz M, Górny A., Jaskinie Wyżyny Krakowsko – Wieluńskiej, PTTK Kraj, Warszawa – Kraków, 1986r.;
- WierbaW., Zygmańska B., Wademekum turysty, Wydawnictwo Palscal, 2005r.;
- Zwoiliński S., Notatki z wypraw grotowych, Wiercica, Warszawa, 1993r.;
www.pza.org.pl - strona Polskiego Związku Alpinizmu
Materiały "III Interdyscyplinarnej Konferencji Naukowej - Wychowanie Fizyczne - Rehabilitacja - Turystyka i Rekreacja - Sport" 22.06.2009 AWF Warszawa