Artur Ponikiewski

Problemy ochrony środowiska jaskiniowego

PROBLEMY OCHRONY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO JASKIŃ W POLSCE.

PROBLEMS OF PROTECTION NATURAL ENVIRONMENTAL IN POLISH CAVES.

Wstęp

Na terenie Polski znajduje się obecnie kilka tysięcy zinwentaryzowanych jaskiń i obiektów jaskiniowych. Różnią się one genezą i czasem powstania, specyfiką mikroklimatyczną, a także składem gatunkowym występujących w nich gatunków roślin i zwierząt. Liczba poznanych jaskiń na terenie naszego kraju stale wzrasta, co jest wynikiem prowadzonych od wielu lat prac inwentaryzacyjnych. Prace te umożliwiły także podział na jednostki geograficzne występowania jaskiń w Polsce i są to: Tatry Polskie, Niecka Nidziańska, Góry Świętokrzyskie, Sudety, Karpaty Fliszowe, Pieniński Pas Skałkowy, Jura Krakowska – Wieluńska, Wyżyna Śląska oraz Niż Polski [Kowalski, 1956]. Nowym regionem obecnie jeszcze słabo rozpoznanym jest Roztocze i Wyżyna Lubelska.
We wszystkich wymienionych regionach występowania jaskiń w Polsce ma miejsce niszczenie oraz dewastacja specyficznych cech środowiska jaskiniowego i odnosi się to zarówno do walorów biotycznych, jak i walorów przyrody nieożywionej. W każdym regionie można również wskazać przykłady ochrony prawnej jaskiń, która pozytywnie wpłynęła na zachowanie tych obiektów, bądź też ocaliła je przed całkowitym zniszczeniem.

Środowisko przyrodnicze jaskiń
Fauna

Jaskinie ze względu na bardzo specyficzne cechy mikroklimatyczne, odróżniające je znacznie od otoczenia są miejscem występowania, bądź czasowego przebywania charakterystycznych gatunków zwierząt i roślin [Parma i Rajwa, 1989]. Gatunki te można podzielić na:

• troglobiony - organizmy żyjące stale w jaskiniach odznaczające się szeregiem cech przystosowawczych, m.in. całkowitym lub częściowym uwstecznieniem oczu, brakiem barwników w skórze, zanikiem zmian sezonowych; mają z reguły silnie rozwinięte zmysły dotyku i węchu;
• troglokseny - gatunki żyjące na stałe poza jaskinią, ale okresowo korzystające z jej schronienia;
• troglofile – gatunki spotykane zarówno we wnętrzu jaskiń jak i poza nimi, lecz w podobnych warunkach (szczeliny skalne, gleba, itd.) [Szelerewicz i Górny, 1986].

Troglokseny i troglofile nie wykształciły cech przystosowawczych do życia w jaskini, ale w swoim cyklu życiowym wykorzystują regularnie te obiekty. Posiadają też wiele cech umożliwiających im przebywanie w specyficznym środowisku jaskiń [Kowalski, 1956].

Najliczniejszą grupą występującą w jaskiniach na terenie Polski są troglokseny. Typowymi przedstawicielami tej grupy są motyle (Lepidoptera) z rodziny rusałkowatych (Nymphalidae) np. rusałka pawik (Inachis Io L.), rusałka pokrzywnik (Aglaris urticae L.) oraz przedstawiciele motyli nocnych np. szczerbówka ksieni (Scoliopteryx libatrix L.), paśnik jaskiniowiec (Triphosa dubitata). Wśród owadów czasowo występujących w jaskiniach znajdują się przedstawiciele muchówek (Diptera) oraz pająków (Araneae). Do tej samej grupy należy zaliczyć objęte w Polsce ochroną prawną nietoperze (Chiroptera), których przedstawiciele dwóch rodzin podkowcowatych (Rhinolophidae) i mroczkowatych (Vespertilionidae) hibernują w okresie zimy w jaskiniach [Urban i in. 1996].

Grupa troglofilów reprezentowana jest przede wszystkim przez owady z rzędu chrząszczy (Coleoptera), a przede wszystkim przez rodzinę biegaczowatych (Carabidae), wśród której znajdują się gatunki prawnie chronione.

Najmniej liczną grupą są troglobionty. Wynika to z faktu młodego wieku jaskiń położonych na terenie Polski, co nie pozwoliło na wykształcenie się licznych gatunków o cechach typowych dla troglobiontycznej fauny jaskiniowej. Do gatunków opisanych w krajowych jaskiniach należy zaliczyć m.in.: pająka (Porrhomma moravicum), studniczka (Niphargus tatrensisi), chrząszcze (Catops tristis) i (Choleva lederiana), skoczogonki (Onychiurus alborufescens) i (Mesochorutes ojcoviensis) [Baryła, 2000]. Gatunki te posiadają specyficzne cechy przystosowawcze do życia w jaskiniach wykształcone na drodze ewolucji regresywnej.

Flora

Flora jaskiń jest znacznie uboższa, co wynika z faktu rozwoju roślin zielnych wyłącznie w strefie zasięgu światła dziennego. Gatunkami dominującymi w partiach przyotworowych są paprocie: zanokcica skalna (Asplenium trichomanes), zanokcica murowa (Asplenium ruta-muraria L.) oraz paprotnica krucha (Cystopteris fragilis) [Baryła, 2000]. W miejscach bardziej zacienionych dogodne warunki znajdują mchy (Bryophyta), porosty (Lichenes) i wątrobowce (Marchantiophyta), wśród których opisane są gatunki stwierdzone wyłącznie w jaskiniach.

Najbardziej charakterystycznym przedstawicielem flory jaskiniowej jest mech świetlanka (Schistostega pennata). Splątek świetlanki wytwarza specyficzne komórki, których ściana komórkowa pełni częściowo rolę soczewki skupiającej światło na ciałkach zieleni, wskutek czego roślina ta świeci w ciemnościach na zielono.

Przyroda nieożywiona

Walorem abiotycznym jaskiń są przede wszystkim różnorodne formy naciekowe takie jak: polewy, draperie, misy martwicowe, pizoidy (perły jaskiniowe), stalaktyty, stalagmity i in. W wielu obiektach występują również różnorodne formy krystalizacji minerałów np. szczotki kalcytowe. Cechy morfologiczne takie jak progi, studnie, kominy, kotły eworsyjne, gniazda wodne są także cennym elementem przyrody nieożywionej jaskiń [Kunsky, 1956]. Namuliska i osady jaskiniowe są często stanowiskami występowania materiału paleontologicznego, jak również archeologicznego.
Bogactwo walorów przyrody nieożywionej i żywej jaskiń zasługuje, więc na odpowiednią ochroną pozwalającą zachować przede wszystkim ich spójność i stabilność warunków niezbędnych do utrzymania różnorodności cech środowiska jaskiniowego.

Ogólna charakterystyka problemu dewastacji środowiska jaskiniowego.

Przyczynami dewastacji i niszczenia środowiska jaskiniowego jest działalność i ingerencja człowieka. I są to:

• działalność zakładów górniczych związana z eksploatacją powierzchniową lub podziemną prowadząca do zniszczenia elementów naciekowych, a często do częściowej lub całkowitej likwidacji obiektu;
• ruch turystyczny w jaskiniach o łatwej dostępności oraz eksploracja o charakterze sportowym (wspinaczka jaskiniowa); do negatywnych wpływów tej grupy na obiekty jaskiniowe należy przede wszystkim zaliczyć zaśmiecanie obiektów oraz niszczenie szaty naciekowej, a także konieczność przystosowania jaskiń do ruchu turystycznego;
• społeczność lokalna zamieszkująca tereny występowania jaskiń łatwo dostępnych i położonych w pobliżu zabudowań; w tych obiektach jaskiniowych występuje znaczne nagromadzenia odpadów bytowo – gospodarczych.

Działalność górnicza

Niszczenie szaty naciekowej jaskiń w wyniku działalności górniczej miało miejsce od początków istnienia górnictwa na ziemiach Polskich. Jedną z form działalności górniczej była eksploatacja szpatu (kalcytu) jako pożądanego surowca dla hut szkła, który wydobywano na skalę przemysłową. Podczas prac górniczych zniszczono całkowicie szatę naciekową wielu jaskiń na terenie Jury Krakowsko – Częstochowskiej, szczególnie tych położonych na terenie Sokolich Gór (gm. Olsztyn), czy w rejonie Góry Zborów (gm. Kroczyce). O działalności szpatowców świadczą nazwy niektórych jaskiń np. Sztudnia Szpatowców (gm. Kroczyce) [Szelerewicz, 1986]. Wobec całkowitego zniszczenia szaty naciekowej obecnie główną wartością przyrodniczą tych obiektów są przedstawiciele fauny jaskiniowej.

Najbardziej niszczącą formą górnictwa jest eksploatacja powierzchniowa w kamieniołomach, która doprowadza do całkowitej likwidacji obiektów poprzez postęp przodka wydobycia czyli odstrzeliwanie kolejnych fragmentów skał. Przykładem takiej formy dewastacji są nieczynne obecnie kamieniołomy w Górach Świętokrzyskich na: Ołowiance (gm. Chęciny), Jaworzni (gm. Piekoszów), Kadzielni (m. Kielce), gdzie w wyniku eksploatacji zniszczono wiele jaskiń lub ich fragmenty [Urban i in. 1996]. Miejscem, gdzie proces ten jest najbardziej widoczny i trwający nadal jest kamieniołom „Połom” w Górach Kaczawskich (gm. Wojcieszów), gdzie eksploatuje się wapień. Udokumentowano tam zniszczenie w ostatnich dziesięciu latach ponad półtora kilometra korytarzy i komór jaskiniowych w 16 obiektach. Zniszczono także całkowicie jedyną w Polsce jaskinie, w której wykształciły się tzw. „róże kalcytowe” powstałe prawdopodobnie na skutek przepływu od dołu pod wysokim ciśnieniem wód termalnych [Ponikiewski, 2005]. Pojedyncze przypadki dewastacji jaskiń w wyniku działalności górniczej można przytoczyć również z regionu Niecki Nidziańskiej – kamieniołomy w Gackach (gm. Pińczów) [Urban i in. 1998]. Jednakże skala zniszczeń jest tu znacznie mniejsza i dotyczy kilku obiektów o niewielkiej długości. W pozostałych regionach występowania jaskiń problem ten właściwie nie występuje, co wynika z niewielkiej ilości przedsiębiorstw prowadzących eksploatację powierzchniową w pobliżu lokalizacji jaskiń.

Dokładna skala zjawiska nie jest do końca poznana, co wynika z braku dokładnych informacji dotyczących niszczenia jaskiń na przestrzeni kilkusetletniej historii eksploatacji na ziemiach polskich oraz braku przyzwolenia ze strony przedsiębiorstw górniczych na prowadzenie aktualnej inwentaryzacji jaskiń odkrywanych i niszczonych na terenie czynnych zakładów.

Zaśmiecanie

Fakt zaśmiecania jaskiń w Polsce stanowi coraz większe zagrożenie dla istnienia tych bezcennych obiektów przyrody nieożywionej, a skala tego problemu obejmuje już nie tylko jaskinie turystyczne i łatwo dostępne, lecz również obiekty, do których zwiedzania niezbędny jest sprzęt alpinistyczny. W wielu przypadkach otwory jaskiń lub nawet fragmenty przyotworowe zostały zasypane odpadami w sposób utrudniający, bądź nawet uniemożliwiający eksplorację. Wśród tych obiektów należy szczególnie wymienić jaskinie Wyżyny Krakowsko – Wieluńskiej, Gór Świętokrzyskich oraz Niecki Nidziańskiej. Spośród wymienionych najbardziej zanieczyszczonymi są jaskinie położone na Niecce Nidziańskiej, zlokalizowane w pobliżu siedzib ludzkich, łatwo dostępne i powszechnie znane.

Zaśmiecanie jaskiń obserwowane jest również na terenach chronionych takich jak rezerwaty przyrody, pomniki przyrody, użytki ekologiczne i stanowiska dokumentacyjne. Obserwacja w terenie prowadzona przez autora w l. 1998-2008 pozwoliła na wyróżnienie różnej genezy zanieczyszczania tych obiektów:

• jaskinie, które są zanieczyszczane systematycznie od wielu lat;
• jaskinie zaśmiecane sporadycznie, bądź jednorazowo;
• jaskinie zaśmiecane w związku z ich łatwą dostępnością i wzmożonym ruchem turystycznym.

W pierwszym przypadku są to zanieczyszczenia bytowo-gospodarcze w ilości od kilku do kilkunastu m3 zlokalizowane w otworach wejściowych jaskiń, położonych najczęściej na terenach ogólnie dostępnych. W obiektach tych obserwuje się ciągłe przybywanie ilości odpadów. Zanieczyszczanie tych jaskiń przez okoliczną ludność od wielu lat, niewątpliwie spowodowała, iż obiekty te stały się zwyczajowymi „wysypiskami” śmieci. Dodatkowo akceptacja takiego postępowania przez lokalną społeczność sprzyja rozwojowi tego zjawiska. Często wśród odpadów znajdują się szczególnie niebezpieczne nawozy sztuczne oraz szczątki zwierząt gospodarczych i domowych. Niektóre zaśmiecone jaskinie posiadają czynne podziemne przepływy wodne, wypływające w dalszym biegu na powierzchnie, które mogą ulec skażeniu. W tym przypadku istnieje groźba zanieczyszczania ujęć wody pitnej. Możliwość przenikania zanieczyszczeń do wód podziemnych przez szczeliny i namuliska jaskiniowe może prowadzić do bardzo groźnych skażeń poziomów wodonośnych. Znane są również przypadki, kiedy jaskinie zaśmiecali sami właściciele terenu, na którym znajdowały się te obiekty np. Schronisko ze Studnią, (gm. Pińczów).

W tego rodzaju jaskiniach jedyną możliwością zapobiegającą dalszemu zaśmiecaniu jest właściwe zabezpieczenie otworu wejściowego, po wcześniejszym oczyszczeniu obiektu. Wspomnieć tu należy przypadki zasypywania odpadów zdeponowanych w jaskiniach ziemią, która całkowicie wypełniła pustkę krasową, a tym samym zniszczyła wszelkie walory przyrodnicze jaskini i uniemożliwiła zbadanie oraz inwentaryzację obiektu. Taką jaskinią była Jaskinia Chotelecka (gm. Busko Zdrój) – pustka krasowa o czynnym przepływie wody zanieczyszczona odpadami zwierzęcymi [Ponikiewski, 2004].
Charakterystyka odpadów w jaskiniach zaśmiecanych sporadycznie lub jednorazowo, świadczy o tym, że odpady zostały przetransportowane do jaskini i tam pozostawione. Ich ilość jest niewielka i stała. W obiektach tych przeważają odpady bytowo – gospodarcze i rolnicze, w tym przeterminowane nawozy sztuczne.

Kolejny przypadek dotyczy zanieczyszczania jaskiń przez penetrujących je turystów i wspinaczy drobnymi odpadkami, ale także odpadami niebezpiecznymi (baterie, zlasowany karbid z lamp speleologicznych) i organicznymi.

W dwóch ostatnich grupach w celu ochrony jaskiń z reguły wystarczające jest postawienie tablic informujących o zakazie zanieczyszczania terenu oraz o karach administracyjnych za złamanie zakazu, formie ochrony, właścicielu terenu, bądź też informacji o udostępnieniu turystycznym tych obiektów przez właściciela terenu. Inną formą zapobiegania dewastacji jaskiń jest ich zamknięcie. Jednak każde zamkniecie jaskini skonstruowane w sposób maksymalnie utrudniający włamanie (np. szczelne i masywne drzwi) jest ogromną ingerencją w środowisko jaskiniowe, a szczególnie mikroklimat i cyrkulacje powietrza w obiekcie. Może to prowadzić do zubożenia bioróżnorodności środowiska jaskiniowego. W związku z tym zdecydowanie lepszą metodą zabezpieczenia jest rodzaj kraty, która wprawdzie narażona na ciągłe wyrwanie i niszczenie jest najmniej szkodliwym rozwiązaniem dla samej jaskini. Istotną rolę odgrywa wówczas umiejscowienie zamknięcia na tyle daleko za otworem wejściowym, aby nie było widoczne z zewnątrz, także ze względów czysto estetycznych.

Ochrona jaskiń
Zagospodarowanie turystyczne

Jedną z form ochrony jaskiń przed niszczeniem i dewastacją jest ich udostępnianie na specjalnych warunkach z przewodnikiem. Przykładami takich jaskiń w Polsce są Jaskinia Raj w Górach Świętokrzyskich, Jaskinie Ciemna i Łokietka w Ojcowskim Parku Narodowym, czy Jaskinia Niedźwiedzia w Sudetach oraz kilka innych z regionu Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej, Tatr, czy Niżu Polskiego. Taki sposób ochrony jaskiń pozwala na zachowanie cech geomorfologicznych, ale przygotowanie obiektu do ruchu turystycznego poprzez wykonanie całej infrastruktury powoduje nieodwracalne zmiany klimatyczne w jaskini oraz zubożenie, bądź całkowity zanik gatunków flory i fauny jaskiniowej. W niektórych przypadkach jaskiń udostępnionych dla ruchu turystycznego występuje pojawienie się gatunków obcych dla środowiska jaskiniowego np. obecność roślin zielonych w głębi jaskini w okolicach oświetlenia elektrycznego [Parma i Rajwa, 1989]. Również sam ruch turystyczny w ilości kilkuset osób, w okresie jednego dnia, powoduje zmianę mikroklimatu jaskini i spowolnienie lub ustanie procesów tworzenia szaty naciekowej.

Inną formą zagospodarowania turystycznego jest udostępnienie jaskini poprzez wyznakowanie szlaku turystycznego biegnącego przez wybrane fragmenty jaskini. Taki sposób udostępnienia, bez wykonywania rozbudowanej infrastruktury dla turystyki masowej jest zdecydowanie mniej inwazyjny na środowisko jaskiniowe, a ponadto ogranicza ilość osób decydujących się na samodzielne zwiedzanie obiektu. Jaskinie udostępnione w tej formie znajdują się na terenie Tatr (Jaskinia Mylna, Raptawicka, Dziura, Obłazkowa, Smocza Jama) oraz Jury Krakowsko – Częstochowskiej (Jaskinia Jasna, Olsztyńska, Głęboka). Wadą tej formy udostępniania jest brak kontroli nad przebywającymi w jaskini turystami, co skutkuje zaśmiecaniem obiektów przez odwiedzających, a nierzadko wandalizmem w postaci pozostawiania podpisów i rysunków na ścianach, odrywaniem elementów szaty naciekowej, rozpalaniem ognisk w okolicach otworu wejściowego, a także biwakowaniem. Taki niekontrolowany ruch turystyczny, szczególnie w okresie zimowym wpływa również na zmniejszenie liczebności zimowych kolonii nietoperzy, a w połączeniu z wyżej wymienionymi rodzajami dewastacji do zubożenia bogactwa przyrodniczego jaskiń.

Ochrona prawna

Ochrona prawna jaskiń w świetle krajowych przepisów jest rzeczą bardzo trudną i często nierealną, gdyż nie określa ona w sposób klarowny statusu jaskiń nie objętych żadną z form ochrony przyrody, a zwłaszcza jaskiń położonych na gruntach prywatnych. Ochrona przyrody, w rozumieniu ustawy o ochronie przyrody z 30.06.2004 roku, polega na zachowaniu m. in. „tworów przyrody żywej i nieożywionej” (art. 2.1 pkt.6). Ustawa definiuje określenie „środowisko przyrodnicze” jako „krajobraz wraz z tworami przyrody nieożywionej [...]” (art. 5. pkt. 20), podaje także, że „gospodarowanie zasobami przyrody nieożywionej powinno być prowadzone w sposób zapewniający [...] zachowanie szczególnie cennych tworów i składników przyrody nieożywionej, w tym profili geologicznych i glebowych, jaskiń, turni, skałek, głazów narzutowych [...]” (art. 121.1). Niestety odnosi się to jedynie do tworów przyrody nieożywionej, które położone są w granicach terenów objętych ochroną przyrody. Co do obiektów leżących poza tymi obszarami, brak jakichkolwiek prawnych rozwiązań. Wzorem do naśladowania powinny stać się zapisy prawne naszych zagranicznych sąsiadów z Czech i Słowacji, gdzie każda jaskinia powyżej 2 m. długości, w momencie jej odkrycia, staje się chronionym prawnie pomnikiem przyrody.

Pomimo zapisu w ustawie (art. 82) mówiącego, że „jednostka organizacyjna oraz osoba fizyczna, wykonującą działalność wpływającą szkodliwie na środowisko (w tym przypadku składowanie śmieci – przyp. autora), jest obowiązana podejmować działania mające na celu usuniecie przyczyn szkodliwego oddziaływania na środowisko lub zagrożenia i przywrócenie środowiska do stanu właściwego”, to najtrudniejsza jest ochrona jaskiń położonych na gruntach prywatnych, gdzie właściciel terenu jest jedyną osobą decydującą o tym, co dzieje się na jego obszarze. Jeżeli nawet teren ten położony jest w granicach parku krajobrazowego, nie ogranicza to w żaden sposób prawa własności i nie skutkuje uprawnieniami służb ochrony przyrody do pełnienia nadzoru nad tym gruntem. Fakt prywatnej własności terenu powoduje, iż wojewódzki konserwator przyrody oraz dyrektor parku krajobrazowego nie mają prawa ingerować w obiekty zlokalizowane na tym terenie bez zgody właściciela. Ograniczenie to może wystąpić, jeżeli teren zostanie wykupiony przez Skarb Państwa i ustanowiony na tym terenie zarząd trwały, na co niestety najczęściej nie pozwalają parkom krajobrazowym realia ekonomiczne. Natomiast objęcie ochroną prawną jaskini położonej na gruntach prywatnych wymaga zgody właściciela.

Inaczej wygląda status prawny jaskiń na terenie parków narodowych i rezerwatów przyrody lub wobec ustanowionych pomników przyrody i stanowisk dokumentacyjnych, gdzie władza służb ochrony przyrody jest na tyle rozległa, i że pozwala skutecznie i w pełni je chronić. Wniosek jest prosty: jaskinie położone na gruntach prywatnych, nie objęte żadną z form ochrony przyrody, pozostawione są na łasce i niełasce właścicieli, którzy często traktują je jak wysypiska śmieci.
Również koncesje górnicze na wydobycie wskazują obszar, na którym może być prowadzona eksploatacja bez uwzględnienia możliwości ochrony lub pozostawienia w stanie nienaruszonym odkrytych w wyniku działalności zakładów jaskiń.

W Polsce mamy także pozytywne przykłady ochrony jaskiń, w tym m.in. odkrytych w wyniku działalności górniczej na terenie nieczynnych kamieniołomów. Są to: Rezerwat Kadzielnia (25 jaskiń) i Rezerwat Wietrznia (5 jaskiń)w Kielcach, Rezerwat Chelosiowa Jama w Jaworzni k/ Kielc, na terenie którego znajduje się najdłuższa jaskinia Gór Świętokrzyskich Chelosiową Jamą (długość ponad 3700 m.), Rezerwat Szachownica w dawnym kamieniołomie na Górze Kopaczowej w okolicy Działoszyna (chroni największe w kraju naturalne stanowisko zimowania nietoperzy). Na terenie wyżej wymienionych obiektów w czasie, kiedy były jeszcze czynnymi kamieniołomami udokumentowano zniszczenie wielu jaskiń [Urban i in. 1996].
Najbardziej znanym przykładem jaskini odkrytej podczas eksploatacji górniczej jest Jaskinia Niedźwiedzia położona w dawnym kamieniołomie Kletno III (gm. Stronie Śląskie). W roku 1977 zamknięto kamieniołom marmuru i powołano rezerwat w celu ochrony jaskini oraz zjawisk krasowych. [Jahn i in. 1989]. Zamknięcie kamieniołomu było wydarzeniem bezprecedensowym jak na lata 70-te i decyzja podjęta przez ówczesną władzę nie podlegała negocjacjom z lokalną społecznością. Współcześnie zamkniecie kamieniołomu w związku z odsłonięciem się w trakcie prac górniczych otworów związane jest z wieloma aspektami społeczno – gospodarczym. Doskonałym tego przykładem jest kamieniołom na Górze Połom w Wojcieszowie (pow. Złotoryja). Obecnie z powodów ekonomicznych i społecznych mało prawdopodobne jest zaprzestanie eksploatacji kruszywa w celu ochrony odkrytej jaskini. Pomysł i wykonane plany oraz sporządzona dokumentacja utworzenia tzw. geoparku na wspomnianej wcześniej Górze Połom, który pozwoliłby mieszkańcom na czerpanie dochodów z turystyki został przez społeczność lokalną kategorycznie odrzucony. Uzasadnione było to brakiem chęci do przekwalifikowania się potencjalnych usługodawców z branży górniczej do branży turystycznej, a także obawą przed nowymi wyzwaniami, jakie stawia konkurencyjność i wolny rynek prywatnych usług turystycznych.

Z innych przykładów prawnej ochrony jaskiń należy wymienić liczne obiekty położone na terenie parków narodowych w województwach podkarpackim, małopolskim i dolnośląskim. Duże skupiska jaskiń chronionych w rezerwatach przyrody znajdują się na terenie Jury Krakowsko – Częstochowskiej, Niecki Nidziańskiej oraz w Górach Świętokrzyskich. Wiele obiektów zostało objętych ochroną pomnikową np. udostępniona turystycznie Jaskinia Wierzchowska Górna (gm. Wielka Wieś), czy pobliska Jaskinia Nietoperzowa (gm. Jerzmanowice) [Krzemień i Partyka 1987]. Użytki ekologiczne ustanowione celem ochrony form krasu podziemnego znajdują się m.in. na Niecce Nidziańskiej w rejonie wsi Siesławice i Aleksandrów (gm. Busko Zdrój) [Cmoch, 1992], [Bednarska 1996].

Samo objęcie terenu, na którym leżą jaskinie ochroną prawną, często jednak nie rozwiązuje problemu dewastacji tych obiektów, nawet tych trudno dostępnych, gdzie widoczne są ślady dewastacji spowodowane za sprawą ich penetracji przez ludzi.
Próby ograniczenia dostępu do tych jaskiń ze strony władz spotkały się ze zdecydowanymi protestami ze strony środowisk ekologicznych, które w zamykaniu jaskiń dostrzegały istotny problem ingerencji w mikroklimat jaskini oraz utrudnienie dostępu do obiektów nietoperzom. Środowiska ekologiczne zostały poparte przez stowarzyszenia turystyczne uprawiające turystykę w sposób zgodny z zasadami ochrony przyrody, dla których zamknięcie jaskiń było krzywdzące, gdyż uniemożliwiało im ich zwiedzanie, a nie byli oni odpowiedzialni za dewastację jaskiń.

Podsumowanie

Ochrona środowiska jaskiniowego powinna opierać się na współdziałaniu wielu czynników, które mogą przyczynić się do poprawy obecnego stanu rzeczy. Przede wszystkim należy określić status prawny jaskiń na terenach nie objętych ustawowymi formami ochrony przyrody, zwiększać świadomość potrzeby ochrony jaskiń wśród lokalnych społeczności w aspekcie możliwości turystycznego wykorzystania walorów przyrodniczych okolicznych obszarów w tym także jaskiń. Ponadto powinna istnieć współpraca w zakresie tworzenia planów ochrony terenów cennych przyrodniczo i ich promocji pomiędzy trzema grupami społecznymi: władzą samorządową, społecznością lokalną i organizacjami pozarządowymi, działającymi na polu turystyki i ochrony przyrody. Wspólne działania przyczyniły by się do rozwoju danych regionów jako terenów o wybitnych wartościach przyrodniczych i potencjale do uprawniania geoturystyki. Jednocześnie należy pamiętać, że środowisko jaskiniowe należy traktować jako wielość cech składających się na jego specyfikę. Dlatego ochrona winna być prowadzona kompleksowo zarówno dla poszczególnych obiektów, jak również dla całej grupy jaskiń skupionych w poszczególnych regionach.

Literatura

[1] Aleksandrowicz Z., Kozłowski S. 1975. Katalog Rezerwatów i Pomników Przyrody Nieożywionej w Polsce. Wyd. PWN, Warszawa, 298 s.
[2] Baryła J. 2000. Organizmy żywe w jaskiniach polskich w: Jaskinie nr 3: s.19-24. Wyd. FR „Szelerewicz”, Kraków.
[3] Bednarska E. 1996. Parki Krajobrazowe Ponidzia. Wyd. Zarząd Świętokrzyskich i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych, Kielce, 40 s.
[4] Cmoch. B. 1992. Busko Zdrój i Okolice. Wyd. AT „Dal”, Kielce, 168 s.
[5] Cukierska M. 2001. Rezerwaty Przyrody Parków Krajobrazowych Ponidzia. Wyd. Zarząd Świętokrzyskich i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych, Kielce, 43s.
[6] Gradziński R., Gradziński M., Michalik S. 1994. Nauka i Kultura w Krajobrazie Jury: Przyroda. Wyd. Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych, Kraków, 119s.
[7] Grodzicki J. (red.). 1993. Jaskinie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Wyd. PTPNoZ, Warszawa, 194s.
[8] Gubała J., Urban J., Kasza. A. 2003. Jaskinie w gipsach Niecki Nidziańskiej w: Przegląd Geologiczny nr 1: s 88. Wyd. PIG, Kielce.
[9] Jahn A., Kozłowski S., Wiszniowska T. 1989. Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie. Wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, 367s.
[10] Komisja Speleologii ZG PTTK. 1968. Speleologia. Tom III. Nr 2. Wyd. PTTK, Warszawa, 160s.
[11] Kowalski K. 1954. Jaskinie Polski. Tom III. Wyd. PWN, Warszawa, 192s.
[12] Kowalski K. 1956. Jaskinie Polskie. Wyd. „Wiedza Powszechna”, Warszawa, 144s.
[13] Krzemień M., Partyka J. 1987. Jaskinia Wierzchowska Górna. Wyd. PTTK „Kraj”, Kraków, 60s.
[14] Krzemień M., Partyka J. 1990. Jaskinie Łokietka. Wyd. Karpaty, Kraków, 36s.
[15] Kunsky J. 1956. Zjawiska Krasowe. Wyd. PWN, Warszawa, 207s.
[16] Parma C., Rajwa A. 1978. Turystyczne Jaskinie Tatr. Wyd. Sport i Turystyka, Warszaw, 132s.
[17] Ponikiewski A. 2004. Nowe Jaskinie na Ponidziu w: Jaskinie nr 3: s.16. Wyd. FR „Szelerewicz” ,Kraków.
[18] Ponikiewski A. 2004. Jaskinia Chotelecka na Ponidziu w: Jaskinie nr 4: str. 33-35. Wyd. FR „Szelerewicz”, Kraków.
[19] Ponikiewski A. 2005. Jaskinie, Których nie ma w: Ekoświat nr 1: s.4-5. Kielce
[20] Pulina M. (red.n.). 1997. Jaskinie Polskich Karpat Fliszowych. Tom III. Wyd. PTPNoZ, Warszawa, 261s.
[21] Pulina M. (red.n.). 1996. Jaskinie Sudetów. Wyd. PTPNoZ, Warszawa, 202s.
[22] Pulina M. 1999. Kras. Formy i procesy. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 375s.
[23] Rubinowski Z., Wróblewski T. 1986. Jaskinia Raj. Wyd. Geologiczne, Warszawa, 175s.
[24] Szelerewicz M., Górny A. 1986. Jaskinie Wyżyny Krakowsko – Wieluńskiej. Wyd. PTTK „Kraj”, Kraków, 200 s.
[25] Urban J. (red. n.). 1996. Jaskinie Gór Świętokrzyskich. Wyd. PTPNoZ, Warszawa, 314 s.
[26] Urban J. (red. n.). 1998. Jaskinie Niecki Nidziańskiej. Wyd. PTPNoZ, Warszawa, 173 s.

Summary

There is some thousand discovered and described caves in Poland. Micro-climate that allows specific flora and fauna to establish is their characteristic feature. Geomorphologic formations are important natural values of caves as well. Mining activity (especially quarries), tourism, lack of legal regulations concerning caves located on private land are the main causes of the devastation and damage of the cave environment. It results in total, or partial, loss of natural values, changes in micro-climate, extinction of troglobite species as well as significant contamination of caves with wastes.

Artykuł został opublikowany w mat. pokonf. międzynarodowej konferencji "Ekologiczne problemy XXI wiek", która odbyła się w Warszawie w dn. 12.12.2008 r.