Turystyka jaskiniowa
Agnieszka Ponikiewska
Artur Ponikiewski
Turystyka i Rekreacja, t.5/2009, Warszawa 2009
Możliwości adaptacyjne jaskiń i zabytkowych wyrobisk górniczych rezerwatu przyrody „Góra Miedzianka” dla ruchu turystycznego
Adaptation possibilites of caves and old excavatin mining of “Mount Miedzianka” Reserve for turist activity
Streszczenie
Region świętokrzyski jest obszarem o wyjątkowych walorach przyrody nieożywionej oraz bogatej historii górnictwa na ziemiach polskich sięgającej XII wieku. Pozostałościami po eksploatacji podziemnej są licznie sztolnie i wyrobiska górnicze. Uzupełnienie stanowią naturalne obiekty krasowe jakimi są jaskinie. Region Świętokrzyski posiada potencjał do rozwoju różnych form geoturystyki. Obecnie tylko dwa obiekty są udostępnione do zwiedzania: Jaskinia Raj oraz kopalnia krzemienia koło Opatowa. Potencjalne i reprezentatywne dla górnictwa kruszcowego są kopalnie zlokalizowane w rezerwacie „Góra Miedzianka” (gmina Chęciny). Wybrane obiekty po ich przystosowaniu do ruchu turystycznego mogłyby stworzyć podziemną trasę turystyczną. Uzupełnieniem byłaby ekspozycja muzealna, ścieżka edukacyjna oraz zaplecze rekreacyjne, gastronomiczne i noclegowe. Interesująca oferta dla zwiedzających stanowiłaby promocję regionu oraz rozwoju gospodarczego w oparciu o usługi branży turystycznej.
Abstract
The Świętokrzyskie Region is an area of exeptional values of inanimate nature with rich history of mining on Polish land going back to XII century. Numerous adits and mining excavatins are the residuals of undergrand exploit. Natural kras objects like caves are completion. The Świętokrzyskie Region has a big potential for development of different forms of geoturism. At present only two obcjects are accessible for visitors: “Raj” Cave and flint mines near Opatów. The potential and representative objects for metallic mining are adits lokated in “Mount Miedzianka” Reserve. The selected objects after their adaptation for turist activity could create undeground turistic route. The museum exhibition, educational footpath as well as recreation, gastronomy and accomodation would be complementary facilities. An interesting for tourist would be a goog promotion of the region and its economic development based on tourist trade services.
Wstęp
Początki górnictwa kruszcowego w Górach Świętokrzyskich sięgają końca XII w. i obejmują wydobycie oraz przetwórstwo rud ołowiu, miedzi i srebra. Działalność górnicza na tym terenie najwcześniej rozwijała się w okolicach Chęcin i Kielc. Eksploatacja początkowo odbywała się metodą powierzchniową, a pierwsze kopalnie pojawiły się w XV w. Bogactwo surowców mineralnych przyczyniło się do powstania ośrodków przemysłu związanych z górnictwem i hutnictwem, które w XIX w. przekształcone zostały w Staropolski Okręg Przemysłowy [4].
Pozostałościami zabytkowego górnictwa zachowanymi po dzień dzisiejszy są podziemne wyrobiska górnicze zlokalizowane na obszarze regionu świętokrzyskiego. Obecnie obiekty te nie są wykorzystywane w sposób przemysłowy i charakteryzują się różnym stanem zachowania oraz dostępności. Pomimo dużej liczby istotnych obiektów pogórniczych w Górach Świętokrzyskich udostępniono do ruchu turystycznego tylko jeden, związany z najstarszymi technikami i metodami górniczymi w Krzemionkach Opatowskich. Obiekt ten nie zapoznaje jednak turystów zwiedzających region świętokrzyski z górnictwem w okresie jego największego rozkwitu [1].
Jednym z potencjalnych miejsc do udostępnienia dla ruchu turystycznego jest zespół wyrobisk pogórniczych na Górze Miedzianka (gmina Chęciny). Uwarunkowania historyczne i geologiczne predysponują to miejsce do utworzenia w wybranych obiektach podziemnych tras turystycznych. Utworzenie tras umożliwi rozwój różnorodnych usług turystycznych świadczonych przez lokalną społeczność, a tym samym przyczyni się do powstania nowych miejsc pracy dla mieszkańców wsi Miedzianka oraz okolicznych miejscowości. Dla odwiedzających turystów przygotowane trasy umożliwią zapoznanie się z historią górnictwa kruszcowego i formami krasu podziemnego [3].
Charakterystyka obszaru
Góra Miedzianka (354 m.n.p.m.) położona jest w południowo – zachodniej części Gór Świętokrzyskich i wyraźnie wyróżnia się w okolicznym krajobrazie. Swojej dość skomplikowanej budowie geologicznej zawdzięcza pojawienie się w historii górnictwa kruszcowego. Występujące tu rudy miedzi wpłynęły na rozwój osadnictwa na tym terenie. Pierwsze źródła pisane potwierdzają wydobycie miedzi w wieku XV. W XVI w. następuje intensywny rozwój kopalni i wzrost wydobycia na szeroką skalę. II połowa XVII w. przynosi stopniowy upadek górnictwa co było wynikiem wyczerpania dostępnych złóż oraz ogólnego kryzysu spowodowanego wojnami szwedzkimi. W 1806 r. Austryjacy wznowili prace górnicze w celu pozyskania miedzi na potrzeby militarne. W okresie Królestwa Polskiego, w latach 1817 – 21, z inicjatywy Stanisława Staszica ponownie wszczęto eksploatację przemysłową. Wówczas wybito szyby „Maria”, „Antoni” i „Ludwik”. Kosztowne prace przyniosły skromne rezultaty, a w efekcie zastój górnictwa na Miedziance. Na początku XX w. poszukiwania i wydobycie wznawiają bracia Stanisław i Bolesław Łaszczyńscy. Stanisław Łaszczyński zastosował własną metodę elektrolicznego odzysku miedzi, dzięki której wydobycie ubogich rud miało się stać opłacalne. Ostatnie wznowienie prac poszukiwawczych złóż Miedzianki nastąpiło w latach 1949-54 [7]. Przeprowadzone ekspertyzy geologiczne i górnicze potwierdziły wyczerpanie rud miedzi, co ostatecznie przyczyniło się do zakończenia eksploatacji.
W roku 1958 na terenie Góry Miedzianki utworzono rezerwat przyrody nieożywionej o powierzchni 25 ha dla ochrony rzadko spotykanych minerałów, roślin i zwierząt, w skład którego weszły również dawne wyrobiska górnicze oraz występujące tu jaskinie krasowe [2]. Obecnie na infrastrukturę turystyczną Rezerwatu składają się następujące elementy:
- żółty szlak turystyczny przechodzący przez fragment rezerwatu, omijający wyrobiska górnicze i jaskinie;
- Muzeum Górnictwa Kruszcowego w Miedziance jedyne w województwie świętokrzyskim prezentujące historię górnictwa na terenie Góry Miedzianki w formie ekspozycji w salach wystawowych - otwarte w roku 2008.
Na terenie rezerwatu „Góra Miedzianka” zinwentaryzowano i opisano 10 obiektów naturalnych (jaskinie) i sztucznych (wyrobiska górnicze). (ryc. 1) (tab. 1) Niektóre z nich posiadają jednocześnie cechy obiektów naturalnych i sztucznych.
Lp. | NUMER WG INWENTARZA | NAZWA OBIEKTU | DŁUGOŚĆ OBIEKTU |
1. | 2.19. | Jaskinia Nowa na Miedziance | 15m |
2. | 2.20. | Jaskinia w Sztolni Zofia na Miedziance | 715,5m |
3. | 2.21. | Schronisko Zachodnie na Miedziance | 35m |
4. | 2.22. | Schronisko Zakryte | 2,5m |
5. | 2.23. | Jaskinia Południowa na Miedziance | 12m |
6. | 2.24. | Schronisko Dwuotworowe na Miedziance | 8,5m |
7. | 2.25. | Jaskinia Hematytowa | 27,5m |
8. | 2.26. | Schronisko z Mostem Skalnym | 15m |
9. | 2.27. | Jaskinia Psia | 16,5m |
10. | 2.28. | Jaskinia w Sztolni Teresa na Miedziance | 523m |
Tabela 1: Wykaz zinwentaryzowanych jaskiń i schronisk skalnych na Górze Miedzianka [Źródło: opracowanie własne]
Możliwości adaptacyjne obiektów podziemnych dla turystyki
Wśród istniejących obiektów dwa z nich należy rozpatrywać jako potencjalne do utworzenia w nich podziemnej trasy turystycznej przedstawiającej historię górnictwa oraz elementy przyrody żywej i nieożywionej. Obiekty te powinny spełniać szereg kryteriów, które stanowić będą o ich atrakcyjności turystycznej i możliwościach adaptacyjnych. Autorzy wyróżnili następujące kryteria szczegółowe:
- walory naukowo - dydaktyczne - zawierają wartościowe elementy historyczne oraz przyrodnicze (biotyczne i abiotyczne;
- długość obiektu - świadczy o możliwości przygotowania rozbudowanej ekspozycji podziemnej, przepustowości turystycznej, czasie zwiedzania;
- niezbędne prace adaptacyjne - zabezpieczające prace górnicze konieczne do udostępnienia fragmentów podziemi, minimalnie ingerujące w obecny kształt obiektu, jego mikroklimat i inne prace obejmujące dostosowanie trasy do ruchu turystycznego;
- poziome rozwinięcie korytarzy - zapewni bezpieczeństwo zwiedzania oraz brak konieczności wykonywania skomplikowanych zabezpieczeń celem udostępnienia elementów pionowych;
- łatwa dostępność otworów wejściowych - dojście do obiektów wejściowych nie wymaga wykonywania dodatkowych zabezpieczeń, które zlokalizowane na powierzchni ingerowałyby w środowisko przyrodnicze rezerwatu i negatywnie wpływałyby na walory estetyczne.
Powyższe kryteria wśród obiektów zlokalizowanych w rezerwacie „Góra Miedzianka” spełniają: Jaskinia w Sztolni Zofia na Miedziance i Jaskinia w Sztolni Teresa na Miedziance. Wskazane obiekty posiadają dodatkowo wspólną cechę wyróżniającą je spośród innych. Jest to istnienie, w obrębie jednej pustki podziemnej, elementów naturalnych pochodzenia krasowego oraz elementów sztucznych powstałych w wyniku eksploatacji górniczej. Połączenie tych dwóch odmiennych, co do genezy, elementów jest wynikiem natrafiania podczas prac wydobywczych na naturalne próżnie, które utworzyły spójna całość z chodnikami górniczymi.
Jaskinia w Sztolni Zofia i w Sztolni Teresa na Miedziance znane były prawdopodobnie już od w XIV w., zaś główne prace górnicze prowadzone były w XIX w. Istotnymi walorami naukowo – dydaktycznymi w sztolniach są: duże nagromadzenie form geomorfologicznych typowych dla obszarów krasowych Gór Świętokrzyskich, występowanie nielicznych form naciekowych w postaci cienkich polew kalcytowych oraz dobrze zachowany system chodników górniczych wraz z zabytkowymi elementami zabezpieczającymi korytarze, a także mokrymi i suchymi szybami górniczymi. Na ścianach sztolni można obserwować mineralizację kruszcową w postaci żył malachitu i azurytu. W obiektach stwierdzono również występowanie około 10 gatunków nietoperzy [6].
Długość obiektów - 715 m. Jaskini w Sztolni Zofia na Miedziance, z czego 279 m. naturalnych pustek i 523 m. Jaskini w Sztolni Teresa na Miedziance, z czego 270 m. część jaskiniowa. Zachowane chodniki górnicze z odnogami bocznymi i wnękami pozwolą na zlokalizowanie w nich ekspozycji historycznych dotyczących górnictwa świętokrzyskiego. Proponowana długość podziemnej trasy turystycznej obejmującej główny ciąg kopalni, fragmenty ciągów bocznych oraz fragmenty naturalnych próżni krasowych w Sztolni Zofia wyniosłaby ok. 350 m., zaś w Sztolni Teresa ok. 390 m.
Niezbędne prace adaptacyjne przeprowadzone w sztolniach powinny dotyczyć:
- dostosowania wysokości i szerokości odcinków korytarzy i chodników górniczych do wymiarów umożliwiających płynność ruchu na trasie turystycznej;
- zabezpieczenie wylotów korytarzy bocznych, dochodzących do trasy turystycznej, celem ochrony zwiedzających przed osuwaniem się fragmentów skalnych z wyższych partii jaskini oraz niepożądaną penetracją nieudostępnionych fragmentów obiektów;
- zabezpieczenie fragmentów stropów i ścian w miejscach, gdzie istnieje ryzyko obrywów i/lub zawałów;
- oczyszczenie z materiału skalnego spągu korytarzy celem przystosowania go do bezpiecznego ruchu na trasie zwiedzania;
- zabezpieczenie elementów wodnych (gniazd wodnych, jeziorek), w okolicach których przebiegać będzie trasa turystyczne w sposób umożliwiający ich bezpieczne obejrzenie, zapoznanie się z ich specyfiką oraz zachowanie tych elementów w stanie nie naruszonym;
- zabezpieczenie elementów pionowych (szybów) w formie umożliwiającej zapoznanie się z tymi częściami sztolni;
- wykonanie zamknięć otworów wejściowych chroniących obiekt przed samowolną penetracją w taki jednak sposób, aby umożliwić swobodny dostęp nietoperzom w okresie zimowej hibernacji;
- wykonanie stopni (schodów) na przebiegu trasy turystycznej w miejscach występowania progów.
Obydwie jaskinie są obiektami o rozwinięciu poziomym z elementami pionowymi takimi jak szyby górnicze. Planowany przebieg tras turystycznych oraz charakterystyka ekspozycji wymagają wykorzystania poziomych korytarzy sztolni w celu umiejscowienia eksponatów. Natomiast fragmenty pionowe z racji swojej budowy ograniczają w dużym stopniu możliwości adaptacyjne i wystawiennicze. Stanowić one będą część przebiegu trasy turystycznej jako charakterystyczny element kopalni.
Dostępność i specyfika istniejących otworów wejściowych obydwu sztolni ma elementarne znaczenie, decydujące o możliwości udostępnienia tych obiektów do ruchu turystycznego. Jaskinia w Sztolni Zofia na Miedziance posiada dwa różne otwory wejściowe, które można wykorzystać jako otwory „wejściowy” i „wyjściowy”, co pozwoli na wprowadzenie zwiedzania jednokierunkowego bez konieczności mijania się grup wewnątrz jaskini, a także zwiększy przepustowość w ruchu turystycznym. Lokalizacja obu otworów wejściowych pozwala na bezpieczne, nie eksponowane dojście do obiektu. Do obydwu otworów prowadzą wyraźne ścieżki. Otwór zachodni zlokalizowany jest u podstawy skały i posiada szerokość 5 m. i wysokość 4,5 m. Natomiast otwór południowo – wschodni ma szerokość 3 m. i wysokość 1,5 m. [6]. Oba wejścia połączone są ścieżką przebiegającą przez zbocze góry. W przypadku Jaskini w Sztolni Teresa na Miedziance obecny otwór wejściowy oraz korytarz doprowadzający do systemu chodników przeznaczonych do udostępnienia turystycznego uniemożliwia wykorzystanie go jako wejścia turystycznego. Dostępny otwór mimo nieznacznego, sztucznego poszerzenia ma kształt bardzo wąskiej szczeliny, której kontynuacją jest niski i bardzo stromy korytarz o błotnistym spągu, doprowadzający dopiero po kilkunastu metrach do chodników górniczych. W związku z tym głównym problemem adaptacyjnym sztolni będzie wykonanie sztucznego otworu wejściowego wprowadzającego bezpośrednio w ciąg chodników kopalnianych. Po wykonaniu sztucznego przebicia do powierzchni i zabezpieczeniu obecnego wejścia trasa turystyczna będzie musiała przybrać formę zamkniętej pętli, a na pewnym odcinku ruch turystyczny będzie odbywał się dwukierunkowo. Złożony przebieg korytarzy w sztolni pozwala na przygotowanie trasy w formie pętli ukazując jednocześnie fragmenty sztuczne jak i naturalne obiektu.
Podziemne trasy turystyczne będą udostępnianie dla zwiedzających na określonych warunkach wyłącznie z przewodnikiem w okresie od kwietnia do października, co wynika z realizacji planu ochrony rezerwatu przyrody, odnoszącego się m.in. do stanowisk zimowania nietoperzy zlokalizowanych w obiektach podziemnych.
W ramach wykonywania prac adaptacyjnych przy tworzeniu podziemnej trasy turystycznej oraz ekspozycji podziemnej autorzy proponują uwypuklenie walorów naukowo - dydaktycznych oraz estetycznych poprzez:
- zainstalowanie oświetlenia elektrycznego na trasie zwiedzania stylizowanego na lampy karbidowe stosowane przez górników w XIX w., tworzące efekt półmroku;
- zainstalowanie wodoodpornego oświetlenia podświetlającego elementy wodne;
- zainstalowanie w szybach oświetlenia elektrycznego, którego efektem będzie doświetlenie jak najgłębszej części szybów;
- rekonstrukcje procesu wydobycia rudy miedzi w postaci ekspozycji przedstawiającej wszystkie etapy prac górniczych od pozyskania surowca z przodka górniczego po transport urobku na powierzchnię; ekspozycja powinna składać się z elementów wyposażenia osobistego górnika (w tym ubioru), narzędzi górniczych, sprzętu transportowego (w tym odtworzenie fragmentu kolejki szynowej) oraz modeli postaci naturalnej wielkości; wskazane jest zamieszczenie surowców górniczych wydobywanych na miedziance; ekspozycję powinno uzupełniać odpowiednie oświetlenie i dźwięk (np. odgłosy prac górniczych czy rozmów górników);
- wykonanie przejścia nad elementami pionowymi w sposób umożliwiający zwiedzającym bezpieczne zapoznanie się z tymi częściami kopalni; sugerowane jest, aby przejście było w formie mostku lub kładki o podłodze wykonanej z bezbarwnego i przeźroczystego materiału;
- wykonanie ekspozycji dotyczącej przyrody żywej w formie modeli różnych gatunków nietoperzy występujących w jaskiniach regionu świętokrzyskiego; aranżacja stanowiska zimowania nietoperzy powinna być przeprowadzona i umiejscowiona na trasie zwiedzania w sposób najbardziej zbliżony do naturalnego;
- wykonanie i umieszczenie w jednym z elementów pionowych (np. w Sztolni Teresa) rekonstrukcji XIX -wiecznego urządzenia górniczego służącego do wyciągania urobku i ludzi;
- wykonanie rekonstrukcji obudowy i zabezpieczeń szybów i sztolni z okresu największego rozkwitu kopalni;
- prezentację zasad i etykiety górniczej zawartej w kodeksie górniczym w formie grupy płaskorzeźb rozmieszczonych na trasie zwiedzania;
- prezentację legend i baśni górniczych, w szczególności tych związanych z Miedzianką, np. legenda o Wojtku Miedzianej Stopie [5]; legendy powinny być przedstawiane w formie opowieści prowadzonej przez pracownika podziemnej trasy turystycznej wewnątrz sztolni ucharakteryzowanego i przebranego za prezentowaną postać.
Elementy ekspozycji podziemnej powinny być uszeregowane tematycznie w obydwu obiektach w ten sposób, aby poznanie całości zagadnień wymagało zwiedzenia obydwu sztolni. Zakres i specyfika wskazanych do wykonania prac zabezpieczających i adaptacyjnych opartych na wymienionych kryteriach zostały opracowane na podstawie własnych obserwacji autorów w terenie na przełomie 2008/2009 roku. Zastosowane kryteria mogą posłużyć do określenia możliwości (także ekonomicznych) i celowości adaptacji obiektów o podobnej specyfice, położonych na różnych obszarach na potrzeby podziemnych tras turystycznych. Stanowią więc one w skali ponadregionalnej punk wyjściowy do szerszych analiz dotyczących udostępniania turystycznego obiektów podziemnych. Natomiast zakres prac adaptacyjnych i zabezpieczających został dostosowany do specyfiki jaskiń i sztolni górniczych położonych w rezerwacie „Góra Miedzianka”, co wskazuje, że prace te powinny być określane szczegółowo i osobno dla każdego obiektu. Wynika to ze swoistych i całkowicie odmiennych cech budowy, ukształtowania, położenia i stopnia zachowania poszczególnych obiektów zarówno naturalnych jak i tych pochodzenie antropogenicznego.
Infrastruktura uzupełniająca
Osobnym aspektem przygotowania do udostępnienia turystycznego w formie podziemnej trasy opisywanych obiektów powinna być infrastruktura powierzchniowa oraz zaplecze pomocnicze w formie różnorodnego zagospodarowania turystycznego, pełniącego funkcje usługowe dla turystów odwiedzających rezerwat „Góra Miedzianka”. W skład zagospodarowania turystycznego wchodziłyby:
- Muzeum Górnictwa Kruszcowego wraz z salą projekcyjną, prezentującą filmy historyczne i przyrodnicze;
- punkt informacji turystycznej wraz z kasą biletową;
- ścieżka przyrodnicza prezentująca walory historyczne i przyrodnicze;
- pole biwakowe;
- parkingi samochodowe i autokarowe;
- toalety;
- punkty handlowe oferujące artykuły pamiątkarskie, wyroby regionalne oraz skały i minerały regionu świętokrzyskiego;
- park linowy lub/i ścianka wspinaczkowa;
- zaplecze gastronomiczne przystosowane do obsługi grup zorganizowanych i turystów indywidualnych oraz punkty gastronomiczne typu fast-food;
- baza noclegowa o zróżnicowanym standardzie;
- uruchomienie sezonowego połączenia komunikacyjnego na trasie pomiędzy Miedzianką, Chęcinami, Jaskinią Raj a Kielcami.
Uzupełnieniem ekspozycji podziemnej powinny być elementy dydaktyczne zlokalizowane na powierzchni w formie wystawy muzealnej prezentującej dokumenty, archiwalia, zdjęcia i mapy związane z historią górnictwa regionu świętokrzyskiego ze szczególnym uwzględnieniem Miedzianki. Walory przyrody ożywionej byłyby natomiast ukazane na ścieżce przyrodniczej, która w okresie letnim prezentowałaby charakterystyczne zbiorowiska roślinne oraz przebiegałaby od Muzeum do Sztolni Teresa, a następnie Sztolni Zofia przez wybrane jaskinie i schroniska skalne tworząc zamkniętą pętle. Na trasie ścieżki przyrodniczej powinny znaleźć się:
- tablice informacyjne prezentujące wybrane zagadnienia przyrodnicze;
- punk widokowy z mapą panoramiczną i lunetą, które umożliwią zlokalizowanie i zapoznanie zwiedzających z pasmami górskimi oraz elementami krajobrazu widzianymi ze szczytu Góry Miedzianki;
- elementy powierzchniowe związane z górnictwem m.in. wyeksponowane hałdy wyrobiskowe, wieża szybowa nad szybem „Piotr”;
- jaskinie udostępnione do samodzielnego zwiedzania.
Zwiedzanie jaskiń na trasie ścieżki odbywałoby się indywidualnie, zaś obiekty powinny być łatwo dostępne, bezpieczne dla zwiedzających i nie wymagające specjalnego przygotowania turystów. Autorzy proponują następujące jaskinie: Schronisko Dwuotworowe na Miedziance, Jaskinia Hematytowa, Schronisko z Mostem Skalnym. Pozostałe obiekty, których zwiedzanie mogłoby być niebezpieczne powinny zostać zabezpieczone w sposób harmonijny z krajobrazem, nie zaburzając estetyki Rezerwatu. Na początku ścieżki przyrodniczej w okolicach Muzeum powinno powstać miejsce biwakowe wyposażone w wiaty i zadaszenia ze stołami i ławkami, umożliwiające odwiedzającym spożycie własnych posiłków. Jednym z elementów terenu biwakowego powinno być miejsce do przygotowania ogniska dla grup zorganizowanych. Elementy architektoniczne pola biwakowego należałoby wykonać z materiałów naturalnych. Infrastruktura powierzchniowa, a w szczególności wystawa muzealna i ścieżka przyrodnicza powinny być udostępnione przez okres całego roku.
Podsumowanie
Rozwój gospodarczy i ekonomiczny regionu o tak zróżnicowanych walorach przyrody żywej i nieożywionej oraz bogatej historii przemysłu górniczego powinien być oparty na zachowaniu i zrównoważonym gospodarowaniu tymi walorami. Realizacja powyższych założeń możliwa jest poprzez odpowiednio określone funkcje i rodzaje turystyki możliwe do realizacji w obrębie tych obszarów. Specyfika regionu pozwala na zagospodarowanie turystyczne przy współudziale lokalnych społeczności dając szansę na zatrudnienie i przekwalifikowanie zawodowe w kierunku turystyki. Proponowane rozwiązanie udostępnienia obiektów podziemnych zarówno naturalnych jak i sztucznych jest jednym ze sposobów budowania nowej oferty turystycznej na omawianym terenie.
Region świętokrzyski posiada wybitne warunki do rozwoju turystyki przyrodniczej ze szczególnym uwzględnieniem rozwijającej się prężnie w ostatnich latach geoturystyki.
Piśmiennictwo:
1. Bąbel J. T. 2003: Krzemionki. Prehistoryczne kopalnie krzemienia pasiastego. Muzeum Historyczno - Archeologiczne, Ostrowiec Świętokrzyski
2. Cukierska M. 2001: Rezerwaty przyrody parków krajobrazowych Gór Świętokrzyskich i Ponidzia. Zarząd Świętokrzyskich i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych, Kielce
3. Nita J., Myga-Piątek U. 2006: Technika poszukiwań geologicznych, Geotermia, Zrównoważony rozwój. O potrzebie ochrony wyrobisk górniczych dla podniesienia walorów krajobrazowych i celów dydaktycznych obszarów eksploatacji surowców skalnych na przykładzie regionu kielecko - chęcińskigo z.1 4. Sowa R. 1998: Chęcińsko - Kielecki Park Krajobrazowy. Zarząd Świętokrzyskich i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych, Kielce
5. Stankiewicz J. 2002: Legendy Świętokrzyskie. Glob-Tour, Kielce
6. Urban J. 1996: Jaskinie regionu świętokrzyskiego. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, Warszawa
7. www.miedzianka.pl - Muzeum Górnictwa Kruszcowego (20.04.09.)